Czechosłowackie przedstawicielstwo w Polsce w latach 1919 – 1939

Po proklamowaniu dnia 28 października 1918 r. niepodległej Czechosłowacji, nowe państwo musiało zbudować swoją służbę dyplomatyczną, do której zadań należało nawiązanie stosunków dyplomatycznych z innymi państwami oraz umacnianie Czechosłowacji na arenie międzynarodowej pod względem gospodarczym, politycznym i bezpieczeństwa. W tym celu konieczne było utworzenie sieci przedstawicielstw dyplomatycznych za granicą.

Służba dyplomatyczna w przedwojennej Czechosłowacji była ściśle związana
z I. czechosłowackim zagranicznym ruchem oporu. Jej podstawę tworzyli legioniści, politycy, którzy brali udział w dyplomatycznych staraniach o przywrócenie czeskiej państwowości
i utworzenie państwa czechosłowackiego, a także członkowie krajowego ruchu oporu, jak
np. Václav Girsa (pierwszy czechosłowacki poseł w Polsce), Prokop Maxa, Václav Rejholec, Bohdan Štrér, Zdeněk Fierlinger czy Jan Šeba. Pierwszym ministrem spraw zagranicznych został Edvard Beneš.

Nawiązanie stosunków dyplomatycznych ze swymi sąsiadami było jednym z priorytetowych zadań nowej czechosłowackiej dyplomacji. Rząd Republiki Czechosłowackiej uznał de jure Rzeczpospolitą Polską i nawiązał z nią stosunki dyplomatyczne w drodze wymiany listów ministrów spraw zagranicznych już w dniach 28.-31. maja 1919 r.

Dnia 5 czerwca 1919 r. minister spraw zagranicznych Edvard Beneš powierzył rządowemu delegatowi Vladimírowi Radimskýemu zadanie nawiązania stosunków dyplomatycznych
i przygotowania stałej czechosłowackiej misji dyplomatycznej w Warszawie. Dnia 25 lutego
1920 r. Vladimír Radimský został mianowany na stopień dyplomatyczny chargé d'affaires, a 23 marca 1920 r. złożył w Warszawie listy gabinetowe. W ten sposób czechosłowacki poseł oficjalnie rozpoczął swoją działalność.

Biura poselstwa znajdowały się początkowo w kilku lokalizacjach, m.in. na ulicach Moniuszki 1a, Wielka 33, Zgoda 10 czy Złota 4. W październiku 1921 r. rząd czechosłowacki zakupił nieruchomość w Warszawie przy ul. Koszykowej 18 (kamienica hrabiego Uwarowa z 1890 r.), którą w latach 1927-1929 przebudowano na cele poselstwa. W wyniku przebudowy powstał pięciokondygnacyjny modernistyczny budynek ozdobiony płaskorzeźbą wielkiego herbu Republiki Czechosłowackiej nad dużym oknem klatki schodowej. Budynek po dziś dzień służy swojemu celowi.

Ponadto w 1921 r. zakupiono budynek z gruntem przy ulicy Chopina 13 (dawniej także Szopena 13), który służył jako rezydencja posła z reprezentacyjnymi pomieszczeniami. Rezydencja była połączona z budynkiem poselstwa ogrodem.

Czechosłowacja utrzymywała w Polsce szeroką sieć przedstawicielstw, mimo że wzajemne stosunki między Czechosłowacją a Polską nacechowane były w okresie międzywojennym sporami terytorialnymi i politycznymi, a pomimo wielokrotnych prób zbliżenia, po obu stronach utrzymywała się wzajemna nieufność. Polski historyk Andrzej Paczkowski trafnie określił je jako „chłodne sąsiedztwo”.

W okresie międzywojennym Czechosłowacja miała w Polsce, oprócz poselstwa w Warszawie, konsulaty w Krakowie (1919-1939), Katowicach (1924-1937), Poznaniu (1921-1936), Lwowie (1921-1939), Gdyni (1937- 1939), a także urząd paszportowy w Cieszynie (1920-1924) i konsulat honorowy w Kwasiłowie (1931-1939) właściwy tylko dla powiatu łuckiego w województwie wołyńskim. Na terenie ówczesnych Niemiec, które to terytoria przypadły Polsce po 1945 roku, Czechosłowacja posiadała konsulat generalny w Opolu (1920-1921), konsulat we Wrocławiu (1919-1939) oraz konsulat honorowy w Szczecinie (1926-1939).

Do podstawowych zadań konsulatów należała ochrona praw i interesów Czechosłowacji, opieka nad obywatelami Czechosłowacji oraz wspieranie współpracy w różnych dziedzinach, m.in. kulturalnych i naukowych. Konsulaty pełniły również ważną funkcję gospodarczą, do ich zadań należała ochrona interesów gospodarczych Czechosłowacji, nadzorowanie przestrzegania umów międzynarodowych oraz usuwanie przeszkód w rozwoju kontaktów biznesowych. Pomimo wielu dyskusji Czechosłowacja nie posiadała jednak zawartej dwustronej umowy konsularnej z Polską, co z pewnością ułatwiłoby załatwienie wielu spraw.

Okres wojny w latach 1939 - 1945

15 marca 1939 r. Niemcy rozpoczęły okupację zachodniej pomonachijskiej części, czyli okrojonej już Czechosłowacji. Dzień później proklamowano Protektorat Czech i Moraw, następnie zlikwidowano czechosłowacką służbę zagraniczną i zakończono działalność czechosłowackich przedstawicielstw za granicą.

Polski rząd w marcu 1939 r. zignorował niemiecki apel do państw, z którymi Czechosłowacja utrzymywała stosunki dyplomatyczne, o przekazanie czechosłowackich misji dyplomatycznych
w ręce Niemiec, i aż do niemieckiego ataku na Polskę na początku września 1939 r. tolerował działalność czechosłowackiego poselstwa i konsulatu generalnego w Krakowie. Konsulaty
w Gdańsku i Lwowie znalazły się pod administracją niemiecką.

W tym okresie ważną rolę odegrało czechosłowackie poselstwo w Warszawie, a zwłaszcza konsulat generalny w Krakowie. Wokół nich gromadzili się obywatele Czechosłowacji, którzy po utworzeniu Protektoratu Czech i Moraw zaczęli uciekać do Polski. W Krakowie 30 kwietnia
1939 r. utworzono czechosłowacką formację wojskową, której część przeniesiono do Francji,
a z około 1000 żołnierzy, na podstawie dekretu prezydenta Ignacego Mościckiego z 3 września 1939 r., utworzono Legion Czechów i Słowaków. Który to, pomimo minimalnego uzbrojenia, brał udział w walkach po polskiej stronie podczas niemieckiego ataku na Polskę.

Po klęsce Polski większość żołnierzy Legionu dostała się na terytorium sowieckie i trafiła do sowieckich obozów internowania. Po półtora roku internowania i po inwazji wojsk niemieckich na Związek Radziecki, sowieccy przywódcy postanowili uwolnić członków Legionu i stopniowo przekształcić ich w 1. Czechosłowacki Korpus Armijny, walczący później u boku Armii Czerwonej na Froncie Wschodnim. Niewielka część żołnierzy Legionu zdołała wycofać się do Rumunii, skąd przedostała się do Francji lub Palestyny.

Po ogłoszeniu niepodległości Słowacji dnia 14 marca 1939 r. czechosłowacki poseł Juraj Slávik złożył rezygnację i wyjechał na Słowację. Aczkolwiek, w czerwcu powrócił do Polski jako przedstawiciel rodzącego się czechosłowackiego zagranicznego ruchu oporu. Polska nie przyznała mu jednak oficjalnie tytułu posła, podobnie jak w marcu 1939 r. nie uznała notyfikowanego przez niego następcy Jiříego Zedtwitza.

Obaj dyplomaci włączyli się następnie do działalności Czechosłowackiego Komitetu Narodowego w Paryżu (byli przedstawicielami komitetu przy rządzie RP na uchodźstwie), a w latach 1940-1945 pracowali na rzecz londyńskiego rządu emigracyjnego, w skład którego wchodziło też czechosłowackie Ministerstwo Spraw Zagranicznych z ministrem Janem Masarykiem na czele.

Podobnie jak J. Slávik czy J. Zedtwitz, w okresie II wojny światowej czechosłowaccy dyplomaci, którzy po okupacji Czechosłowacji zrezygnowali ze stanowisk w służbie zagranicznej lub wyemigrowali z kraju, stali się kręgosłupem czechosłowackiego rządu na uchodźstwie, w tym Ministerstwa Spraw Zagranicznych z siedzibą w Londynie. Uznanie rządu czechosłowackiego na uchodźstwie i powojenna odbudowa Czechosłowacji należą do wielkich sukcesów czechosłowackiej dyplomacji.

Zagraniczne przedstawicielstwo Czechosłowacji w Polsce w latach 1945 – 1989

Po wyzwoleniu w maju 1945 r. Republika Czechosłowacka przystąpiła do odnowienia swej służby zagranicznej. Oprócz wznowienia działalności Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Pradze konieczna była także odbudowa sieci placówek dyplomatycznych za granicą.

Zgodnie z zarządzeniem ministra Chvalkovskýego, wydanym natychmiast po rozpoczęciu nazistowskiej okupacji w marcu 1939 r., cała sieć przedstawicielstw dyplomatycznych miała zostać przekazana Niemcom. Niemniej, spośród 74 przedstawicielstw I Republiki Czechosłowackiej (poselstwa, konsulaty generalne i konsulaty), 18 funkcjonowało nieprzerwanie przez całą wojnę. Były to np. urzędy w Wielkiej Brytanii i jej koloniach, USA, koloniach francuskich oraz placówki przy rządach Polski i Francji na uchodźstwie.

Dnia 3 maja 1945 r. przybył do Warszawy desygnowany poseł Republiki Czechosłowackiej Josef Hejret, który służył w rządzie czechosłowackim na uchodźstwie. 18 maja 1945 r. złożył listy uwierzytelniające, czym została potwierdzona jego akredytacja jako Posła Nadzwyczajnego
i Pełnomocnego. Osiedlił się on w hotelu Polonia przy Al. Jerozolimskich 47, który w związku
z uszkodzeniem gmachu czechosłowackiego przedstawicielstwa dyplomatycznego, pełnił również funkcję tymczasowego biura poselstwa.

O stanie budynku poselstwa i rezydencji świadczy raport posła Hejreta z 7 maja 1945 r.: „Po przyjeździe do Warszawy poszedłem zobaczyć stan naszych budynków urzędowych. Mogę zgłosić co następuje: Budynek rezydencji przy ulicy Szopena jest doszczętnie zniszczony - prawdopodobnie przez bezpośrednie trafienie cięższą bombą. Z drugiej strony budynek na Koszykowej stoi i być może dałoby się go uratować i uporządkować, mimo że zniszczenia też są bardzo znaczne. W budynku rozgorzał, prawdopodobnie kilkukrotnie, pożar, który jednak zawsze udało się opanować – na podstawie widoku od strony ulicy można sądzić, że stropy się nie spaliły. Ponadto budynek był ostrzeliwany z karabinów maszynowych i artylerii - kilkakrotnie został trafiony. Tylko ekspert może ocenić rozmiar szkód.“

Poseł zabezpieczył zniszczony budynek misji dyplomatycznej i rozpoczął prace nad jego odbudową. Poselstwo z tymczasowej siedziby w hotelu Polonia przeniosło się do odrestaurowanego budynku już na początku 1946 roku.

Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w odpowiedzi na zapytanie czechosłowackiego poselstwa również potwierdziło notą dyplomatyczną z dnia 19 maja 1946 r., że na podstawie interwencji
u właściwych władz wydano nakaz wykreślenia z księgi wieczystej nieruchomości przy ulicy Szopena 13 i ul. Koszykowej 18 zastrzeżeń dotyczących prawa własności państwa czechosłowackiego do tych nieruchomości.

Rezydencja poselska przy ul. Szopena 13 została do tego stopnia zniszczona, że ​​w 1950 r. ambasada wydała zgodę na rozebranie ruin budynku, z zastrzeżeniem, że prawo własności do tego gruntu nadal pozostaje w posiadaniu Czechosłowacji. Ponieważ za nieruchomość przy ul. Szopena 13 przez polskie władze nie zostały wyznaczone działki zastępcze, kwestia ta pozostawała otwarta. Brakująca rezydencja była problemem, dlatego rząd czechosłowacki kupił od małżeństwa Łuczaków nieruchomość przy al. Róż 16. Budynek przejęto 22 maja 1948 r., choć prace remontowe nie zostały jeszcze zakończone.

Dnia 12 kwietnia 1947 r. czechosłowackie poselstwo zostało podniesione do rangi ambasady, po czym 22 maja poseł Josef Hejret został oficjalnie awansowany na stanowisko ambasadora nadzwyczajnego i pełnomocnego i jeszcze tego samego dnia złożył listy uwierzytelniające.

Komunistyczny przewrót w Czechosłowacji przyniósł zmiany także w służbie dyplomatycznej, która została podporządkowana reżimowi komunistycznemu. Nastąpiły duże zmiany kadrowe, kiedy to służba dyplomatyczna została obsadzona osobami związanymi z władzą komunistyczną,
a przedwojenni dyplomaci przeszli na emeryturę.

Na stosunki pomiędzy Czechosłowacją a Polską po II wojnie światowej nadal rzutowały spory graniczne o Śląsk Cieszyński, Kłodzko, Racibórz i Głubczyce. Wpłynęło to nie tylko na współpracę gospodarczą, ale także na nawiązanie stosunków konsularnych między obiema stronami.

Na początku 1947 r. nastąpiło zbliżenie w stosunkach czechosłowacko-polskich, potwierdzone Układem o przyjaźni i wzajemnej pomocy między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Czechosłowacką, podpisanym w Warszawie 10 marca 1947 r. Dnia 4 lipca 1947 r. w Pradze została podpisana Konwencja o zapewnieniu współpracy gospodarczej pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a Republiką Czechosłowacką. Powyższe umowy przyspieszyły nawiązanie stosunków konsularnych.

Konsulaty miały szeroki zakres zadań w dziedzinie politycznej, gospodarczej i kulturalnej.
W związku z ponad tysiąckilometrową wspólną granicą, ważnymi interesami transportowymi
i tranzytowymi, wspólnymi projektami gospodarczymi (np. kombinaty czy kanał Odra-Dunaj), aktywnymi kontaktami kulturalnymi oraz istnieniem mniejszości narodowej w sąsiednim państwie, Czechosłowacja planowała otworzyć na tym terenie trzy konsulaty - w Katowicach, Szczecinie
i Gdańsku - oraz konsulat przy ambasadzie w Warszawie.

W listopadzie 1947 r. wznowił swą działalność konsulat w Katowicach, który funkcjonował już
w okresie międzywojennym. Do głównych zadań placówki należały, w odróżnieniu od później utworzonego konsulatu w Szczecinie, sprawy czeskiej i słowackiej mniejszości (zwłaszcza na Dolnym Śląsku, Orawie i Spiszu), problematyka oświaty oraz sprawy majątkowe i graniczne. Ze względu na koncentrację polskiego przemysłu na Górnym Śląsku Konsulat Generalny w latach
50-tych został uzupełniony o wydział handlowy.

Zamiar utworzenia konsulatu generalnego lub konsulatu w Szczecinie oraz agencji konsularnej
w Gdyni lub Gdańsku potwierdził ówczesny minister spraw zagranicznych Vladimír Clementis, podczas oficjalnej wizyty w Polsce w połowie 1948 roku.

Dnia 14 czerwca 1948 r. czechosłowackie Ministerstwo Spraw Zagranicznych wystąpiło do Biura Rady Ministrów z wnioskiem o utworzenie konsulatu generalnego w Szczecinie i konsulatu
w Gdańsku, co zostało zatwierdzone przez rząd 12 lipca 1948 r. Ambasada na siedzibę swego urzędu otrzymała od szczecińskiego samorządu willę przy ul. Piotra Skargi 32.

Jeśli chodzi o konsulat w Gdańsku, to 26 lutego 1951 r. ambasador František Pišek poinformował polskie MSZ, że rząd czechosłowacki zrezygnował z utworzenia konsulatu w Gdańsku, jednak nadal zakłada posiadanie dwóch konsulatów w terytorium – w Katowicach i Szczecinie. Powody były czysto ekonomiczne, gdyż rzeczywiste koszty remontu przyszłej siedziby kilkakrotnie przekroczyły planowane koszty.

W 1949 r. otwarto w Warszawie Czechosłowacki Ośrodek Informacji Kulturalnej (poprzednik dzisiejszego Czeskiego Centrum Warszawa), który skupiał się głównie na wydarzeniach kulturalnych, organizował wieczory filmowe i literackie, wykłady, koncerty i kursy językowe. Działania te były częścią ideologicznej propagandy i skierowane były do ​​zaprzyjaźnionych państw socjalistycznych. Ośrodek mieścił się początkowo przy al. Wyzwolenia 6 (1949-1956), później przy ul. Marszałkowskiej 77/79. Drugi Ośrodek działał również w Szczecinie przy ul. Śląskiej 38.

Pod koniec lutego 1950 r. zlikwidowano wszystkie czechosłowackie konsulaty honorowe. Władze komunistyczne nie chciały dopuścić do tego, by w obronie interesów Czechosłowacji występowali ludzie z szeregów handlowców, przemysłowców czy bankierów, którzy często wykorzystywali swoją pozycję przeciwko komunistycznemu rządowi w Pradze.

Ambasada Czechosłowacji w Warszawie posiadała osobny wydział handlowy, który w 1951 roku mieścił się w wydzielonych lokalach przy ul. Pięknej 64a, skąd w 1956 roku przeniósł się do wynajętego reprezentacyjnego budynku przy ul. Litewskiej 6 (Pałacyk księcia Wasyla Dołgorukowa), gdzie pozostał do 1993 roku.

Zagraniczne przedstawicielstwo Czechosłowacji w Polsce po upadku komunizmu (1989 - 1992)

Tak zwana Aksamitna rewolucja w listopadzie 1989 r. zakończyła ponad czterdziestoletnie rządy komunistycznego reżimu w Czechosłowacji i utorowała drogę do przywrócenia demokracji. Dnia 10 grudnia 1989 r. członkowie rządu „porozumienia narodowego” złożyli przysięgę zobowiązując się doprowadzić kraj do pierwszych wolnych wyborów w 1990 r. Ministrem spraw zagranicznych w nowym rządzie został Jiří Dienstbier.

Głównym celem ministra Dienstbiera było odnowienie niezależnej polityki zagranicznej Czechosłowacji, wyrwanie się spod wpływów ZSRR i struktur bloku komunistycznego, dążenie do aktywnego zaangażowania w integrację europejską oraz budowanie nowych zasad bezpieczeństwa globalnego. W tym celu konieczne było przeprowadzenie wycofania wojsk radzieckich z terytorium Republiki, co udało się osiągnąć do końca czerwca 1991 r.

Dyplomacja czechosłowacka wniosła też znaczący wkład w uchylenie Układu Warszawskiego
1 lipca 1991 r. Po rozwiązaniu Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej w 1990 r. Czechosłowacja oficjalnie oderwała się od byłego bloku komunistycznego. Nasza polityka zagraniczna mogła zatem w pełni skoncentrować się na zakotwiczeniu Republiki w europejskim i globalnym kontekście.

Zasadnicza zmiana polityki zagranicznej po 1989 r. znalazła odzwierciedlenie w charakterze
i rozmieszczeniu czeskich przedstawicielstw dyplomatycznych, w tym również w krajach sąsiednich, zgodnie z tym, jak odbudowywano stosunki z naszymi sąsiadami na zasadach równości i wolności w sferze politycznej i gospodarczej oraz w jaki sposób dochodziło do rozwoju współpracy regionalnej.

Ponownie mogły być tworzone konsulaty honorowe. W przypadku Polski stało się to jednak dopiero po rozpadzie Czechosłowacji. Ośrodki Informacji Kulturalnej w Warszawie i Szczecinie kontynuowały swoją działalność, podobnie jak Konsulat Generalny w Katowicach.

Zagraniczne przedstawicielstwo Republiki Czeskiej w Polsce po rozpadzie Czechosłowacji, 1 stycznia 1993 r.

Niepodległa Republika Czeska nawiązała stosunki dyplomatyczne z Rzecząpospolitą Polską z dniem 1 stycznia 1993 r. W celu zapewnienia ciągłości prawnej Czechy stały się sukcesorem traktatów dwustronnych i umów uprzednio zawartych między Czechosłowacją a Polską. Głównym zadaniem nowego przedstawicielstwa dyplomatycznego Republiki Czeskiej było dalsze rozwijanie dobrych stosunków z naszym północnym sąsiadem na poziomie bilateralnym, regionalnym, europejskim i euroatlantyckim.

Dla dalszego funkcjonowania placówki ważne było szybkie zakończenie rozdziału pomiędzy państwa-sukcesorów Czechosłowacji – Republikę Czeską i Słowacką czechosłowackich nieruchomości, w których dotąd mieściły się misje dyplomatyczne, a w przypadku Ambasady Republiki Czeskiej w Warszawie także rozstrzygnięcie otwartej kwestii stanu prawnego (kwestii własności) tych nieruchomości.

W ramach podziału Czechy otrzymały budynek ambasady przy ul. Koszykowej 18, który do dziś jest siedzibą Ambasady Republiki Czeskiej w Warszawie, wraz z budynkiem rezydencji przy
al. Róż 16. Budynek pełnił funkcję rezydencji do 2004 roku. Ambasada Słowacji przeniosła się do pomieszczeń byłego wydziału handlowego Ambasady Czechosłowackiej przy ul. Litewskiej 6.

Podzielono także Czechosłowacki Ośrodek Informacji Kulturalnej. Po wydzieleniu Instytutu Słowackiego ośrodek został przemianowany na Czeskie Centrum, które posiadało oddziały
w Warszawie i Szczecinie (ten zaprzestał działalności w 1997 roku). W 2004 roku Czeskie Centrum przeniosło się z ulicy Marszałkowskiej 77/79 do budynku dawnej rezydencji przy al. Róż 16.

Wzmacnianiu czesko-polskich stosunków handlowych i współpracy czeskich i polskich firm pomaga od 2000 roku biuro CzechTrade w Warszawie, mieszczące się przy ul. Koszykowej 18. Rozwój relacji transgranicznych zaowocował również decyzją o otwarciu drugiego konsulatu generalnego we Wrocławiu w 2001 roku. W październiku 2003 r. do szeregu czeskich przedstawicielstw w Polsce dołączyła agencja Czeskiej Centrali Ruchu Turystycznego - CzechTourism, która działa przy al. Róż 16.

W związku z przystąpieniem do Unii Europejskiej, a następnie do strefy Schengen, czeski rząd przemodelował format czeskiego przedstawicielstwa dyplomatycznego w Polsce. Zostały zamknięte oba generalne konsulaty - najpierw w 2005 roku we Wrocławiu, a trzy lata później także w Katowicach. W tym czasie współpraca transgraniczna między czeskimi krajami a polskimi województwami osiągnęła już wysoki stopień rozwoju. Dzięki tej współpracy w latach 90. na pograniczu czesko-polskim powstały tzw. euroregiony, a poszczególne kraje z polskimi województwami zawarły szczegółowe umowy o wzajemnej współpracy. Sieć tych partnerstw,
w tym partnerstw między miastami i gminami, stale się powiększa.  

Zadania nieistniejących konsulatów generalnych przejęły do ​​pewnego stopnia nowo powstałe konsulaty honorowe, które stały się przedłużonymi rękami czeskiej ambasady w polskich regionach. W 1995 roku otwarto najdłużej działający konsulat honorowy w Poznaniu pod kierownictwem Renaty Mataczyńskiej. W 1996 r. otwarto konsulat honorowy w Szczecinie, który zamknięto w 2008 r. i ponownie otwarto w 2021 r. W roku 2009 otwarto konsulaty honorowe
w Częstochowie i Wrocławiu, a rok później w Bydgoszczy oraz w 2012 r. w Łodzi.

W związku z ciągłym rozwojem regionalnych stosunków gospodarczych i handlowych, rosnącym znaczeniem polskich szlaków transportowych dla czeskich eksporterów oraz wzrostem ruchu turystycznego, Ambasada Republiki Czeskiej w Warszawie przygotowuje się do otwarcia kolejnych konsulatów honorowych. Ambasada w Warszawie nie ukrywa celu, którym jest otwarcie konsulatu honorowego Republiki Czeskiej w każdym polskim województwie.